هر انسان با معرفت و انديشه‏مندى چون به كردار گذشته خود نظر افكند، بى‏شك خويش را در برابر وجدانش شرمسار و در پيشگاه با عظمت آفريدگار گناهكار مى‏يابد. اگر شخصى را اين حال نباشد يا غافل و بى‏فكر است يا بى‏معرفت.
اين حال كه از آن به يقظه يا هشيارى وجدان تعبير مى‏كنند، مبدأ حركتى است روحانى كه از آگاهى برمى‏خيزد و انسان را به بازگشت به خداى مهربان و جبران خسران گذشته وا مى‏دارد، در حالى كه با نوعى بيم و خشيت همراه است.
بيمى كه در اين هشيارى و تنبّه آدمى را در بر مى‏گيرد، بيم از جزاى عمل و اجراى عدالت الهى است كه سنّتى است جارى و همگانى. از سوى ديگر انسان مؤمن باور دارد كه خداى مهربان براى آنكه بندگان خطاكارش در حال بيم و ترس نمانند، درى از رحمتِ فراگيرش را به روى آنان گشوده و اميدوارشان كرده تا از مهر و عنايتش روى برنتابند و با همه گناه و خطايى كه دارند به سويش توجّه نمايند و توبه كنند؛ چنان كه مى‏فرمايد: «تُوبُوآ اِلَى اللّهِ جَمِيعًا اَيُّهَ الْمُؤْمِنُونَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ»(1).
اينك به تفصيل مطلب مى‏پردازيم:

در اصطلاح حالى است روحى كه از رسيدن مكروهى يا از دست دادن محبوبى پديد مى‏آيد(2). تا خوف در دل است انسان پيرامون گناه نمى‏گردد، امّا همين كه خوف از دلش برفت راه گم كند و به بيراهه گرفتار آيد(3).

خوف از علم و معرفت به وجود آيد: نخست علم و اطلاع بنده به خطاهاى خود، و غفلتى كه داشته و گناهانى كه مرتكب شده و با وجود اين همه تقصير، هميشه نعمت و رحمت حق شامل حالش بوده. مَثَل او چون كسى است كه از پادشاهى خلعت و نعمت بسيار دريافت كرده باشد، آن گاه در حرم و خزانه او خيانت كند، ناگاه متوجه شود كه پادشاه، او را در آن حال مى‏ديده است و در ضمن داند كه آن مَلِك غيور است و منتقم. چنين است حال انسان در پيشگاه خداى حىّ حاضر؛ در اين هنگام آتش خوف در جان وى پديد آيد، چون احساس مى‏كند ديگر هيچ قرب و منزلتى نزد پروردگار نخواهد داشت.
دوم معرفت: وقتى بنده صفات حق تعالى و جلال و بزرگى و توانايى او را شناخت و دانست كه اگر بارى تعالى همه عالم را هلاك كند يك ذرّه از مملكت او كم نشود به ناگاه آتش خوف در دلش افتد(4).
چگونه بنده از خداى نترسد و حال آنكه نه سرانجام كار خويش داند و نه براى او عملى است تا با توسّل به آن استحقاق خلاصى يابد و نه قدرت بر انجام كارى دارد و نه گريزگاهى براى اوست(5).
امام صادق عليه‏السلام فرمود: مؤمن ميان دو ترس قرار دارد: 1ـ گناهى كه انجام داده و نمى‏داند خدا درباره او چه مى‏كند. 2ـ عمرى كه باقى مانده و نمى‏داند چه گناهانى كه مايه هلاك اوست مرتكب مى‏شود، پس هر دم ترسان است و جز ترس اصلاحش نكند(6).

بنا به نقل علامه مجلسى(7) علما بر اساس حالات بنده، انواعى را بدين شرح براى خوف برشمرده‏اند:
خوف، خشيت، وجَل، رهبت و هيبت.
خوف براى گناهكاران، خشيت براى عالمان، وجل براى فروتنان، رهبت براى عبادت‏كنندگان و هيبت براى عارفان است.
امّا خوف به خاطر ارتكاب گناه است؛ چنان كه خداوند مى‏فرمايد: «وَ لِمَنْ خَافَ مَقَامَ رَبِّهِ جَنَّتَانِ»(8). خشيت به خاطر ديدن قصورى است كه بنده در انجام عبادات مى‏كند، خداى‏تعالى مى‏فرمايد: «اِنَّما يَخشَى اللّه‏َ مِن عِبادِهِ العُلَماءُ»(9)، امّا وجل به خاطر ترك خدمت است. در قرآن مى‏فرمايد: «الَّذينَ اِذا ذُكِرَ اللّه‏ُ وَجِلَتْ قُلُوبُهُمْ»(10). رَهبت به سبب كوتاهى در انجام عبادات است، چنان كه مى‏فرمايد: «يَدعُونَنَا رَغَبا وَ رَهَبا»(11). هيبت به خاطر مشاهده حق هنگام كشف اسرار است: «وَ يُحَذِّرُكُمُ اللّه‏ُ نَفسَهُ»(12).

ثمره خوف، در دل و تن و جوارح است.
ثمره خوف در دل اين است كه عبد را توان پرداختن به شهوات نيست، بلكه حال دل در خوف، خضوع و خشوع است و تمام مدت در حال مراقبه و محاسبه و دقّت به عاقبت خويش است و چيزى از صفات رذيله چون كبر، حسد و شَرَه در وجودش باقى نماند. ثمره آن در تن، شكستگى و زردى چهره است. و ثمره آن در جوارح، نگه داشتن آن از ارتكاب معاصى و رعايت ادب در طاعت پروردگار است.
خوف اگر از شهوات باز دارد عفّت، اگر از حرام باز دارد وَرَع، اگر از شبهات باز دارد تقوا و اگر از هر چه جز زادراه آخرت است باز دارد، صدق ناميده شود(13).
با توجّه به آنچه گذشت، خوف از احوالى است كه وجود آن ضرور است. «انسان مؤمن سزاوار است از خداوند بترسد، گويى كه اِشراف بر جهنّم دارد و بدو اميدوار باشد، گويى از بهشتيان است»(14). در واقع بهترين كارها، رعايت اعتدال در خوف و رجا است(15).
اينك بجاست حديثى كه امام سجاد عليه‏السلام به نقل از پيامبر اكرم صلى‏الله‏عليه‏و‏آله آورده‏اند ذكر شود:
رسول خدا صلى‏الله‏عليه‏و‏آله فرمود: منجيات به سه دسته تقسيم مى‏شود.
گفتند: اى رسول خدا! منجيات چيست؟
حضرت فرمود: ترس از خداوند در كارهاى پنهانى، گويى كه تو او را مى‏بينى. اگر تو او را نبينى، او تو را مى‏بيند. رعايت عدل در خشنودى و خشم، و ميانه‏روى در توانگرى و فقر(16).
و در دعاى صحيفه است:
اين جايگاه كسى است كه در ميان بيم و اميد به تو ايستاده و تو شايسته‏تر كسى هستى كه به او اميد ورزد و سزاوارتر كسى كه از او بترسد و پروا كند(17). اى كه خطاكاران از بيم تو به‏شدّت مى‏گريند(18)، قلبم را به خوف و هراس از خود نشاط بر عملش ده(19) و ترس و وحشت اندوه از عذاب را روزى‏ام كن(20)، تا به سبب بيم و خوف از سيّئات در امان مانم(21).
تذكر: حكيم طوس، خواجه نصير الدين با استناد به آيه‏اى از قرآن بر اين باور است كه: سالك چون به درجه رضا رسد خوف او به امن بدل شود(22): «اُولـئِكَ لَهُمُ الاْءَمْنُ وَ هُمْ مُهْتَدُونَ»(23).
نويسنده گويد اين سخن تمام نيست؛ زيرا چنان كه پيشتر گفتيم، خوف از علم به قصور يا تقصير خود و معرفت به عظمت و عزّت حق تعالى دست مى‏دهد و در حال رضا هم اين علم و معرفت هست و بلكه افزايش مى‏يابد؛ امّا حال رضا بنا به تعريفى كه خواجه خود كرده «خشنودى است و آن ثمره محبت است و مقتضاى عدم انكار است، چه در ظاهر و چه در باطن، چه در دل و چه در قول و چه در فعل»(24).

رجا در لغت به معناى اميد داشتن است(25) و در اصطلاح، دل بستن به چيزى دلخواه كه در آينده حاصل خواهد شد(26).
گفته‏اند رجا ايمنى دل است به جود كريم و رؤيت جلال است به چشم جمال و شادى دل است به وعده‏هاى نيكو(27).
خوف و رجا به سان دو قدم‏اند براى سالكان كه بدان قطع منازل و مراحل كنند، گاهى به قدم خوف از مهلكه سستى و سكون مى‏گذرند و گاهى به قدم رجا از ورطه يأس و قنوط عبور مى‏كنند(28).
حضرت على عليه‏السلام شخصى را ديد كه از بسيارىِ گناهانش از آمرزش نااميد بود. به او فرمود: «نوميد مشو كه رحمت او از گناه تو عظيم‏تر است»(29).
آرى رجا انسان را به طاعت مى‏كشاند، همان‏گونه كه خوف از معصيت باز مى‏دارد.
گويند: عبادت خداى تعالى به اميد فضل و كرم، نيكوتر از عبادت اوست با هراس از عقوبت؛ چرا كه از اميد محبّت خيزد و از خوف بيم نفرت(30).
امام صادق عليه‏السلام فرمود: پدرم مى‏فرمود: هيچ بنده مؤمنى نيست، جز آنكه در دلش دو نور است: نور ترس و نور اميد. اگر وزن شوند، هيچ يك بر ديگرى افزون نباشد(31).
رجا سه گونه است: 1ـ انسانى كه نيكى كند و اميدوار است كه مورد قبول حق واقع شود. 2ـ انسانى كه كار ناپسند كند و سپس به درگاه حق تعالى توبه كند و اميدوار باشد كه خدا او را بيامرزد. 3ـ انسانى كه رجاء كاذب دارد؛ يعنى پيوسته مرتكب گناه مى‏شود و اميد دارد كه خداى تعالى او را بيامرزد.
در اين باب سخن حضرت صادق عليه‏السلام نقل كردنى است. يكى از اصحاب گويد: به امام صادق عليه‏السلام عرض كردم: مردمى هستند كه گناه مى‏كنند و مى‏گويند ما اميدواريم و همواره چنين هستند تا مرگشان فرا رسد.
حضرت فرمود: ايشان مردمى هستند كه آرزوهايشان آنان را به اين سو و آن سو مى‏برد و دروغ مى‏گويند، اميدوار نيستند، هرگاه كسى به چيزى اميدوار باشد آن را طلب كند، و هرگاه از چيزى بترسد از آن بگريزد(32).

«رجا شامل فوايد بسيارى است، باعث ترقى درجات كمال شده و بر سرعت سير در طريق وصول به مطلوب مى‏افزايد: «يَرْجُونَ تِجَارَةً لَنْ تَبُورَ * لِيُوَفِّيَهُمْ اُجُورَهُمْ وَ يَزِيدَهُمْ مِنْ فَضْلِهِ»(33). نيز رجا مقتضى حُسن ظن است به مغفرت و عفو بارى تعالى و ثقت به رحمت او: «اُولـئِكَ يَرجُونَ رَحْمَةَ اللّه‏ِ»(34).
حضرت سجاد عليه‏السلام قطع اميد از آنچه در دست مردم است و تنها اميدوار بودن به خداى وهاب را متذكر مى‏شود. اين اميد تنها براى متاع دنيوى نيست، بلكه به مشكلات روحى نيز توجّه دارند كه مى‏فرمايند:
«الهى چون غم و اندوه سينه‏ام را بفشارد تو دلخوشى منى وچون محروم گردم تو محل اميد منى و چون غم و غصه و مصيبت بر من هجوم آورد پناهم به توست»(35).
«اى خداى من آن را كه جز تو عطاكننده‏اى نمى‏يابد نا اميد مكن و كسى را كه به وسيله احدى جز تو يارى نشود خوار مگردان»(36).
«پروردگارا گناهانم مرا از تو مأيوس مى‏گرداند و علم من به رحمت واسعه‏ات مرا از ترست ايمن مى‏گرداند، پس خدايا بر محمّد و آل محمّد درود و رحمت فرست و اميدى كه به تو دارم تحقق بخش و خوفى را كه از تو دارم راست مدار و چنان كه به تو حسن ظن دارم با من رفتار كن اى مهربان‏ترين مهربانان»(37).
«غير تو كسى را نمى‏خوانم و به غير حضرتت به احدى اميد ندارم»(38).
بايد توجّه داشت رجا و تمنّى، معنايى نزديك به هم دارند و گاه در فارسى آن دو را مترادف مى‏گيرند؛ امّا ميان آن دو فرق است، تمنّى صاحبش را به كاهلى كشاند و رجا به عكس، او را به جدّ و جهد وا مى‏دارد(39)؛ چنان كه امام صادق عليه‏السلام مى‏فرمايد: «مؤمن مؤمن نباشد تا آنكه ترسان و اميدوار باشد، و ترسان و اميدوار نباشد تا آنكه براى آنچه مى‏ترسد و بدان اميدوار است عمل كند»(40).
نتيجه اينكه بايد به وظايف عمل كرد و تكاليف شرعى را انجام داد، سپس اميدوار بود.
علامت صدق رجا تهيه اسباب وصول است و آن دو چيز است: توجّه به خداى تعالى و گسستن دلبستگيها و موانع كه قرآن در اين باره به نفى شرك و عمل صالح تعبير كرده است(41):
«فَمَنْ كَانَ يَرْجُوا لِقَآءَ رَبِّهِ فَلْيَعْمَلْ عَمَلاً صَالِحًا وَ لاَ يُشْرِكْ بِعِبَادَةِ رَبِّهِ اَحَدًا»(42).

طبيعت مادى انسان در زندگى دنيوى كه محيط تزاحم و برخورد است كم و بيش لغزش و گناه را پيش مى‏آورد؛ زيرا از يك سو انسان را غفلت از حق فرا مى‏گيرد، و از ديگر سو گاه گرفتار خواهشهاى نفسانى مى‏شود و به ورطه خطا مى‏افتد، و گاه فريب اين سراى غرور را مى‏خورد و از فرمان خدا سرپيچى مى‏كند.

بى‏گمان بنده آلوده به گناه نمى‏تواند به پيشگاه قرب الهى بار يابد و از رحمتش بهره‏مند گردد؛ زيرا پس از گناه محجوب است و مهجور، آلوده است و دور افتاده. امّا خداى رحمان درِ توبه را به روى بندگانش گشوده و آنان را امر به بازگشت از خطا كرده است(43)، تا در ظلمت معصيت نمانند و به راه رستگارى و فلاح درآيند.
عزالدين محمود كاشانى(44) (م 735) درباره توبه مى‏نويسد:
اميرالمؤمنين على عليه‏السلام گفته است: «العَجبَ مِمَّن يَقنَطُ وَ مَعَهُ النَّجاة». پرسيدند: «و ما النَّجاةُ؟»
گفت: «التوبةُ و الاستغفار» و چون سبب رهايى نفس از مهالكِ ذنوب توبه است، كوتاهى و به تأخير انداختن آن، ظلم به نفس است: «وَ مَنْ لَمْ يَتُبْ فَأؤلـئِكَ هُمُ الظَّالِمُونَ»(45).
اكنون كه ضرورت توبه را دانستيم بديهى است كه براى سالك الى اللّه‏ كه در پى كسب معرفت بيشتر است، توبه نخستين گام اين حركت است؛ زيرا تا شخص قصد بازگشت به سوى خداى مهربان نكند گام در راه نگذاشته و رو به مقصد متعال نكرده است.

توب و توبه و متاب به معناى بازگشت از گناه و رجوع به حق تعالى است(46)، با پشيمانى از معصيت و ترك اصرار بر آن و اداى همه حقوق الهى(47). حقيقت توبه آن است كه رونده به سوى خدا از آنچه مانع وصول به محبوب حقيقى است، از مراتب دنيا و عقبى، اعراض نمايد و رو به سوى او آورد(48).
اهميت توبه در طىّ مقامات عرفانى به آن حد است كه خداى تعالى خود را دوستدار توبه‏كنندگان معرفى كرده(49) و در احاديث و كتب اهل سلوك براى آن مقدمات و شرايطى برشمرده‏اند كه نقلش لازم است:

مقدمه توبه يقظه است كه نخستين قدم در راه بازگشت از گناه است، و در بعضى كتب با نام «تنبيه»(50) از آن ياد شده كه از نظر مفهوم به هم نزديك است.
يقظه حالى است كه در ابتداى توبه ـ كه خود سرآغاز حركت عرفانى است ـ به سالك دست مى‏دهد و او را از خواب غفلت بيدار كرده، به خطاهايش آگاه مى‏سازد، چنان كه امام زين‏العابدين عليه‏السلام مى‏فرمايد:
«پروردگارا ما را از خوابى كه سبب گرايش به او (شيطان) است بيدار كن و به توفيق خود ما را در مسير مبارزه با او يارى ده»(51).
سپس حالت ندامت به او دست مى‏دهد و او را به بازگشت از گناه و توجّه به حق تعالى وا مى‏دارد. در طلب چنين حالى است كه حضرت زين‏العابدين عليه‏السلام مى‏فرمايد:
«اگر پشيمانى در پيشگاه حضرتت توبه است، پس من از همه پشيمان‏ترم»(52).
حال كه با قلبى شكسته و دلى پر از اميد به سوى او باز مى‏گرديم بايد عزمى راسخ داشته باشيم كه ديگر قدم در اين راه نگذاريم و پيرامون گناه نگرديم، چنان كه سيدالساجدين تعليم مى‏دهند:
«بارالها در موقعيتى كه در آنم از گناهان بزرگ و كوچكم و از گناهان پوشيده و آشكارم و از لغزشهاى گذشته و تازه‏ام به سويت باز مى‏گردم، مانند بازگشت توبه‏كننده‏اى كه خيال گناه در درونش نگذرد و فكر برگشتن به گناه را به خاطرش راه ندهد»(53).

اهل معرفت توبه را سه نوع دانسته‏اند بر حسب ميزان معرفت توبه‏كنندگان:
توبه عام كه همه بندگان را شامل مى‏شود و آن توبه گنهكاران است.
توبه خاص كه ويژه انبياى سلف است، توبه ايشان از ترك اولى باشد؛ زيرا ترك اولى شايسته آنان نيست، توبه حضرت آدم و ديگر انبياء از اين‏گونه است.
توبه اخص كه براى مقربان خاص است و آن از دو چيز بوَد: اول، توجّه به غير حق تعالى كه مقصد اصلى ايشان است گناه محسوب مى‏شود. توبه پيامبر صلى‏الله‏عليه‏و‏آله آنجا كه فرمود: «و اِنَّهُ لَيُغانُ على قَلبى و اِنّى لاَءَستَغفِرُ اللّه‏َ فِى اليَومِ سَبعينَ مَرَّةً»(54) از اين نوع است(55)، و ديگر، رضايت به مرتبه‏اى كه از آن بايد گذشت و به مراتب بالاتر دست يافت(56).

توبه‏كننده بايد عيوب افعال خود را ببيند؛ يعنى به هيچ يك از افعالش به ديده استحسان ننگرد، بلكه آن را معيوب و ناتمام بيند؛ چرا كه به هر حال خالى از حظوظ نفسانى نيست. او بايد پيوسته نفس خود را به محاسبه كشد و به بررسى افعالى كه از وى صادر مى‏شود بپردازد. او بايد بداند كه هر آن و لحظه پروردگار مراقب حركات، سكنات و نيّات اوست. پس همان‏طور كه در ظاهر از ارتكاب گناه خوددارى مى‏كند و شرم دارد، در باطن نيز بايد مراقب نيّات و خواطر خود باشد تا ظاهر و باطن يكى گردند(57).

1ـ اداى فرايض؛ يعنى تمام واجبات شرعى را در اوقات و ساعات معيّن شده انجام دهد و از منهيات بپرهيزد.
2ـ قضاى مافات: هر آنچه در گذشته از انجامش سرباز زده، حال قضايش را به جا آورد. بنابراين بايد روزه‏هاى قضايش را بگيرد، نمازهاى فوت شده را جبران كند و مخصوصا حق النّاس را كه بر ذمّه اوست ادا نمايد.
3ـ طلب حلال: بايد در خوردنيها و پوشيدنيهايش دقت نمايد كه شبهه‏اى در آن نباشد؛ چرا كه تصفيه آن در تصفيه باطن اثر زيادى دارد و شرع بر التزام آن تأكيد نموده كه «طَلَبُ الحَلالِ فَريضَةٌ بعدَ الفَريضَة».
4ـ ردّ مظالم؛ يعنى آنچه از حقوق ديگران كه بر عهده اوست ادا شود. اگر اين مظلمه از قبيل اموال باشد بايد بازگردانده شود، اگر از قبيل جنايت باشد بايد با قصاص يا ديه ذمّه خود را از آن برى گرداند(58).
بايد دانست كه حق‏الناس دامنه گسترده‏اى دارد و شامل پدر و مادر، معلّم، مصاحبان، همسايگان و غير آنان مى‏شود كه تفصيل آن در رساله حقوق حضرت سجّاد عليه‏السلام آمده است و به رعايت اختصار از آن در مى‏گذريم. گفتنى است كه توبه حق النّاس فقط اداى ما فى الذمّه به آن شخصى است كه وامدارش مى‏باشيم و تنها با استغفار پذيرفته نمى‏شود. حق پيامبر و ائمه معصومين عليهم‏السلام اين است كه آنان را واجب الاطاعة بدانيم و تعليماتشان را كه همان راه و رسم سلوك الى اللّه‏ است پذيرا باشيم.
5ـ مخالفت با نفس: كه رياضت دادن نفس است در برابر شهوات و خواسته‏هايش(59).

هرگاه توبه با شرايطش انجام گرفت نتايجى در پى دارد كه در حديثى(60) به شرح زير ذكر شده است:
1ـ پاك شدن گناهان: توبه‏كننده از گناه تمام گناهانش پاك مى‏شود؛ مانند كسى كه مرتكب هيچ گناهى نشده(61).
معاوية بن وهب گويد: شنيدم حضرت صادق عليه‏السلام مى‏فرمود: چون بنده توبه نصوح كند خدا او را دوست دارد و در دنيا و آخرت بر او پرده‏پوشى كند.
گفتم: چگونه بر او پرده‏پوشى كند؟
فرمود: همه‏گناهانى كه دو فرشته موكّل او برايش نوشته‏اند، از يادشان ببرد و به اعضاى بدن او وحى كند كه گناهان او را پنهان كنيد و به قطعه‏هاى زمين كه در آن مرتكب گناه شده مى‏فرمايد: گناهانى را كه بر روى تو انجام داده است پنهان كن. پس خداى را در حالى ملاقات مى‏كند كه هيچ چيزى كه به ضرر او بر گناهانش گواهى دهد موجود نيست(62) و تمام گناهان او پاك شده است.
2ـ برخوردارى از محبّت الهى: در قرآن مى‏فرمايد: «خداوند توبه‏كنندگان را دوست دارد»(63).
محمّد بن فضيل گويد: از حضرت موسى بن جعفر عليه‏السلام درباره آيه «توبه كنيد به سوى خدا توبه نصوح» پرسيدم؟ فرمود: بنده بايد از گناه توبه كند و ديگر به آن باز نگردد. محبوب‏ترين بندگان نزد خداوند كسانى هستند كه در فتنه گناه واقع شوند و بسيار توبه كنند(64).
البته اين بدان معنى نيست كه ما خود را به مهلكه گناه افكنيم و سپس توبه كنيم، بلكه اگر به گناهى آزموده شديم راه بازگشت براى ما باز است و خدا بازگشت‏كنندگان به سويش را بسيار دوست دارد؛ امّا پر واضح است كه اگر پيرامون گناه نگرديم كارى است با فضيلت‏تر؛ چنان كه امام صادق عليه‏السلام مى‏فرمايد: كسى كه خود را آلوده به گناه نكرده بهتر است از آن‏كه گناه كند و توبه نمايد(65).
3ـ تبديل سيئات به حسنات: در قرآن مى‏فرمايد: «خداوند بديهايشان را به خوبى تبديل مى‏كند»(66). همانند اين مضمون در كتاب مصباح الهدايه نيز آمده است كه بيانگر تشابه اين معنى در ادعيه و سخنان عارفان است.
به نظر نويسنده توبه تنها عبادتى فردى نيست كه بايد در خلوت دل به آن پرداخت، بلكه ظهور واقعى آن در عرصه اجتماع است. سالك در هر موقعيّت و مقام اجتماعى كه قرار دارد در صورت ارتكاب خطايى بايد از اين رمز فلاح بهره جويد و نه تنها در پيشگاه الهى توبه نمايد، بلكه اگر در اداى وظايفش قصور يا تقصيرى كرده از بندگان خدا پوزش طلبد و درصدد جبرانِ مافات برآيد؛ زيرا يكى از شرايط توبه اداى حقوق ضايع شده ديگران است. بنا به توصيه امام سجاد عليه‏السلام جامعه محل اجراى مكرمتهاى اخلاقى است. حضرت مى‏فرمايد:
«پروردگارا! خويهاى عالى را به من عطا فرما... صفاتى چون گستردن عدل و داد، فرو نشاندن خشم، نرمخويى، فروتنى، خوشرفتارى و وقار... گفتن سخن حق اگر چه سخت باشد، كم شمردن نيكى خود در گفتار و كردار اگر چه بسيار باشد، بسيار شمردن بدى در گفتار و كردار اگر چه كم باشد»(67).
بنابراين نبايد از گفتن سخن حق سر باز زد، گر چه ظاهرا به زيان ما باشد؛ زيرا خير و صلاح جامعه بسى پر اهميت‏تر از منافع شخصى است و در پايان بايد به خدا پناه برد و قدرت انجام دادن چنين كارى را از او خواست چنان كه حضرت مى‏فرمايد:
«اينك در مقام پناه آورنده به تو و اقراركننده به گناه ايستاده‏ام»(68)». «بارخدايا به تو پناه مى‏بريم از فته‏انگيزيهاى شيطان و از حيله و مكرهاى گوناگونش و از تكيه كردن به آرزوها و وعده‏ها و فريب او و در افتادن به دامهايش»(69).

1ـ جرجانى، على بن محمّد، التعريفات، تهران، انتشارات ناصر خسرو.
2ـ ترجمه رساله قشيريه با تصحيحات بديع الزمان فروزانفر، چاپ چهارم: انتشارات علمى ـ فرهنگى، 1374.
3ـ غزالى، امام محمّد، كيمياى سعادت، به كوشش حسين خديو جم، چاپ چهارم: شركت انتشارات علمى ـ فرهنگى، 1368.
4ـ حرّ عاملى، محمّد بن حسن، وسائل الشيعه، چاپ سوم: تهران، مكتبة الاسلاميه، 1396ق.
5ـ طوسى، خواجه نصيرالدين، اوصاف الاشراف، تصحيح سيد نصراللّه‏ تقوى، مطبعه دولتى آلمان در برلين به چاپ عكسى 1306ش.
6ـ كاشانى، عزالدين محمود، مصباح الهدايه و مفتاح الكفايه، تصحيح استاد جلال الدين همايى، قم، چاپخانه ستاره.
7ـ كلينى، محمّد بن يعقوب، اصول كافى، ترجمه سيد هاشم رسولى، تهران، كتابفروشى علميه اسلاميه، بى‏تا.
8ـ شبسترى، محمّد بن عبدالكريم، گلشن راز، با مقدمه و تصحيح صمد موحّد، تهران، كتابخانه طهورى، 1368.
9ـ بيهقى، احمد بن على، تاج المصادر، تصحيح هادى عالم‏زاده، تهران، 1366.
10ـ مجلسى، محمّد باقر، بحارالانوار، چاپ دوم: بيروت، مؤسسة الوفا، 1403ق.
11ـ صحيفه سجّاديه، با مقدمه سيد محمّد حسين الحسينى الجلالى.